LogoMENSITIVA
Nagrody Nobla 2025: przełomy, które zmienią naukę i społeczeństwo

Nagrody Nobla 2025: przełomy, które zmienią naukę i społeczeństwo

6 min czytania
Jakub Adamczyk

W październiku 2025 roku świat nauki i kultury ponownie zatrzymał się na chwilę, by oddać hołd tym, którzy przesunęli granice poznania. Od mikroskopijnych cząstek, które rządzą światem kwantowym, po społeczne ruchy broniące wolności – tegoroczni laureaci Nagród Nobla pokazali, że postęp ma wiele twarzy. Jedni badają atomy i białka, inni mierzą się z granicami odwagi. Wspólne jest jedno – ich praca zmienia sposób, w jaki rozumiemy człowieka i świat, który buduje.

1000009790.pngZdjęcie: Wikimedia Commons

Spis treści:

  1. 1. Fizyka – kiedy mechanika kwantowa staje się materialna

  2. 2. Medycyna – układ odpornościowy uczy się samokontroli

  3. 3. Chemia – struktury, które zmieniają materię i możliwości

  4. 4. Pokój – demokracja, która trwa mimo opresji

  5. 5. Ekonomia – wzrost nie jako przypadek, lecz efekt innowacji

Nagrody Nobla to nie tylko symbol prestiżu – to opowieść o tym, dokąd zmierza nauka. W 2025 roku doceniono badania, które otwierają drzwi do przyszłości, ale też te, które przypominają, jak krucha jest ludzka wolność. Fizycy, biolodzy, chemicy i ekonomiści wskazali kierunek rozwoju technologii, medycyny i gospodarki. Laureatka Pokojowej Nagrody Nobla przypomniała natomiast, że nauka i odwaga to dwa bieguny tej samej siły: potrzeby zrozumienia i potrzeby wolności.

Fizyka – kiedy mechanika kwantowa staje się materialna

Tegoroczni laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki – John Clarke, Michel H. Devoret i John M. Martinis – zostali wyróżnieni za odkrycie zjawiska makroskopowego tunelowania kwantowego oraz kwantowania energii w obwodzie elektrycznym. Ich prace z lat 80. i 90. doprowadziły do rewolucyjnego wniosku: zjawiska kwantowe nie są zarezerwowane tylko dla mikroświata atomów. Eksperymenty z tzw. złączem Josephsona – cienką barierą pomiędzy dwoma superprzewodnikami – pozwoliły zaobserwować efekt tunelowania elektronów przez barierę energetyczną. To, co wcześniej było teorią, stało się widoczne w laboratorium. Dzięki temu zrozumiano, że zasady mechaniki kwantowej można przenieść do makroskopijnych układów, otwierając drogę do budowy obwodów kwantowych, czujników magnetycznych i – w dalszej perspektywie – komputerów kwantowych.

Martinis był jednym z pionierów inżynierii kubitów w urządzeniach rzeczywistych, a jego prace w Google Quantum Lab przyczyniły się do stworzenia procesora Sycamore, który w 2019 roku wykonał obliczenia niemożliwe dla klasycznych komputerów. Devoret z Yale połączył fizykę z praktyczną elektroniką – jego eksperymenty z kontrolą kwantową umożliwiły precyzyjne sterowanie sygnałami, które w klasycznym świecie ulegałyby natychmiastowemu zanikowi. To odkrycie ma znaczenie większe niż tylko technologiczne. To dowód, że świat, który wydawał się podzielony na „mikro” i „makro”, jest jednością. Granica między fizyką klasyczną a kwantową okazuje się bardziej płynna niż przypuszczano.

Medycyna – układ odpornościowy uczy się samokontroli

W dziedzinie medycyny nagrodzono troje badaczy: Mary E. Brunkow, Freda Ramsdella i Shimona Sakaguchiego. Ich prace dotyczyły tolerancji obwodowej w układzie odpornościowym – zdolności organizmu do odróżniania tego, co należy do niego, od tego, co obce. W latach 90. Sakaguchi jako pierwszy zidentyfikował komórki T regulatorowe (T-reg), które działają jak „hamulce” układu odpornościowego. Brunkow i Ramsdell, pracując w firmie biotechnologicznej ZymoGenetics, odkryli, że gen FOXP3 jest kluczowy dla ich funkcjonowania. Gdy gen ten ulega mutacji, dochodzi do zaburzenia równowagi i powstaje choroba IPEX – zespół autoimmunologiczny, w którym organizm atakuje własne tkanki.

Ich badania pozwoliły zrozumieć, dlaczego układ odpornościowy czasem wymyka się spod kontroli i jak można temu zapobiec. Dziś koncepcja regulacji immunologicznej leży u podstaw terapii przeciwzapalnych, transplantologii i immunoonkologii. Odkrycie T-reg otworzyło też nowe pole badań: jak „uczyć” układ odpornościowy, by tolerował przeszczepy, nie tracąc czujności wobec patogenów. To przykład nauki, która nie tylko odkrywa mechanizmy, ale zmienia praktykę kliniczną. Gdy Sakaguchi w jednym z wywiadów mówił, że „odporność to sztuka równowagi”, nie chodziło mu o metaforę. To rzeczywisty proces, od którego zależy nasze przetrwanie.

Chemia – struktury, które zmieniają materię i możliwości

Chemia tegorocznych Noblistów – Omara M. Yaghiego, Susumu Kitagawy i Richarda Robsona – jest nauką o przestrzeni. Ich odkrycie metalowo-organicznych ram (MOF, Metal-Organic Frameworks) pozwoliło projektować materiały o strukturze przypominającej gąbkę, ale o porowatości miliony razy większej niż cokolwiek, co stworzyła natura. Te mikroskopijne struktury zbudowane z metali i cząsteczek organicznych mogą „łapać” i magazynować gazy, np. wodór lub dwutlenek węgla. W efekcie mogą stać się podstawą nowego sposobu przechowywania energii, oczyszczania powietrza i produkcji katalizatorów.
Yaghi nazwał to „chemią retikularną” – nauką o budowaniu z klocków molekularnych.

MOF-y już teraz stosuje się w przemyśle farmaceutycznym, energetycznym i ochronie środowiska. Naukowcy przewidują, że mogą stać się kluczem do przełomu w magazynowaniu wodoru – paliwa przyszłości. To nie tylko odkrycie laboratoryjne, ale fundament technologii, które mogą zadecydować o kierunku transformacji energetycznej.

Pokój – demokracja, która trwa mimo opresji

Pokojową Nagrodę Nobla 2025 otrzymała María Corina Machado – symbol oporu wobec autorytaryzmu w Wenezueli. W kraju, gdzie słowo może być powodem aresztowania, Machado nigdy nie przestała mówić. Od lat walczy o demokratyczne wybory i prawa obywatelskie, mimo zakazów, procesów i kampanii nienawiści. Jej nagroda to wyraźny gest polityczny Komitetu Noblowskiego – sygnał, że pokój to nie tylko brak wojny, ale też obecność wolności. Wenezuela od dekad zmaga się z kryzysem politycznym i gospodarczym, a ruch Machado jest jednym z niewielu źródeł nadziei. Jak pisał The Guardian, to nagroda nie za zwycięstwo, lecz za walkę, która wciąż trwa. Machado łączy charyzmę z racjonalnością – jej przemówienia nie są emocjonalnym buntem, lecz konsekwentną obroną zasad. Pokazuje, że odwaga może być strategią, a głos – bronią silniejszą niż przemoc.

Ekonomia – wzrost nie jako przypadek, lecz efekt innowacji

W ekonomii tegoroczni laureaci – Joel Mokyr, Philippe Aghion i Peter Howitt – otrzymali Nobla za model teoretyczny, który tłumaczy, dlaczego niektóre gospodarki rozwijają się dynamicznie, a inne trwają w stagnacji. Ich koncepcja „wzrostu napędzanego innowacją” opiera się na idei, że kluczem do rozwoju nie jest tylko kapitał, lecz zdolność do zastępowania starych technologii nowymi. To rozwinięcie klasycznej teorii Schumpetera o „twórczej destrukcji” – procesie, w którym nowe pomysły wypierają przestarzałe. Mokyr podkreślał, że historia gospodarcza to nie ciąg przypadków, lecz efekt kultury intelektualnej – społeczeństwa, które nagradza eksperyment, rozwija się szybciej. Aghion i Howitt stworzyli matematyczny model, który to udowodnił: inwestycje w wiedzę i badania zwiększają produktywność w długim okresie, nawet kosztem chwilowego chaosu.

W świecie, gdzie sztuczna inteligencja i automatyzacja zmieniają rynek pracy, ta teoria jest bardziej aktualna niż kiedykolwiek. Pokazuje, że wzrost gospodarczy nie jest naturalnym prawem – trzeba go pielęgnować.

Źródła: