Michael Smuss – odszedł ostatni świadek powstania w getcie warszawskim
Katarzyna Nowak
Michael Smuss był ostatnim żyjącym uczestnikiem powstania w getcie warszawskim. Jego życie obejmowało dramatyczne doświadczenia okupacji, walkę o godność w czasach Zagłady i późniejsze dekady poświęcone przekazywaniu świadectwa. Od chłopca z Gdańska po ocalałego z obozów i edukatora w Izraelu – jego biografia to historia pamięci, przetrwania i odwagi.
Spis treści:
1. Dzieciństwo i wejście w czas wojny
2. Życie w getcie i udział w powstaniu
3. Deportacja, obozy i marsz śmierci
4. Odbudowa życia: emigracja, sztuka, edukacja
5. Znaczenie świadka historii i ostatnie lata
Michael Smuss urodził się w 1926 roku w Gdańsku, w żydowskiej rodzinie kupieckiej. W wieku trzynastu lat stał się świadkiem i uczestnikiem wydarzeń, które zdefiniowały XX wiek. Zanim skończył dwadzieścia lat, przeszedł przez getto warszawskie, powstanie, obozy i marsz śmierci. Po wojnie nie odwrócił się od przeszłości – uczynił z niej swoje powołanie. Przez dziesięciolecia mówił o tym, co widział, ostrzegając, by historia nigdy się nie powtórzyła.
Dzieciństwo i wejście w czas wojny
Michael Smuss dorastał w Gdańsku – Wolnym Mieście, w rodzinie o żydowskich korzeniach, prowadzącej niewielki sklep. W latach trzydziestych, wraz z umacnianiem się niemieckiego nacjonalizmu, życie Żydów w mieście stawało się coraz trudniejsze. Wraz z rodzicami doświadczał narastających prześladowań i społecznej izolacji. W 1939 roku, tuż przed wybuchem wojny, rodzina Smussów przeniosła się do Warszawy. Po utworzeniu getta w listopadzie 1940 roku trafili za mur. Michael miał czternaście lat, gdy świat, jaki znał, przestał istnieć. W getcie uczył się dorosłości szybciej niż rówieśnicy – obserwował śmierć, głód i rozpacz, które stały się codziennością. Tam też po raz pierwszy zetknął się z ideą oporu.
Życie w getcie i udział w powstaniu
Życie w getcie warszawskim było nieustannym balansowaniem między nadzieją a strachem. Smuss angażował się w działalność młodzieżowych organizacji żydowskich i współpracował z ruchem oporu, pełniąc funkcję łącznika. Jako nastolatek przenosił wiadomości, lekarstwa i niewielkie ilości broni. W kwietniu 1943 roku wybuchło powstanie w getcie warszawskim. Smuss, wówczas siedemnastoletni, walczył w rejonie Nalewek. Uzbrojeni w butelki z benzyną i kilka karabinów powstańcy wiedzieli, że nie wygrają, ale ich celem było umrzeć z bronią w ręku, a nie w komorze gazowej. Smuss po latach mówił, że dla uczestników był to akt ostatecznego sprzeciwu wobec nieludzkiego systemu: „Nie mieliśmy nadziei na zwycięstwo, ale mieliśmy prawo do oporu.”
Deportacja, obozy i marsz śmierci
Po stłumieniu powstania Smuss został schwytany i deportowany do systemu obozów pracy przymusowej – m.in. Budzynia, Mielca, Wieliczki – a następnie do Flossenbürga, jednego z najcięższych niemieckich obozów koncentracyjnych. Warunki były nieludzkie – głód, choroby i przemoc stanowiły codzienność. Pracował przy produkcji części dla przemysłu zbrojeniowego. W 1945 roku, w obliczu zbliżającej się Armii Czerwonej, Niemcy ewakuowali obóz. Smuss został zmuszony do udziału w tzw. marszu śmierci. Wspominał, że przeżył tylko dzięki pomocy współwięźniów. Po wyzwoleniu był skrajnie wycieńczony, ale wolny. Przez wiele lat mówił, że to właśnie solidarność między więźniami dała mu siłę przetrwać.
Odbudowa życia: emigracja, sztuka, edukacja
Po wojnie Smuss opuścił Polskę i wyjechał na Zachód. Najpierw przebywał w obozie dla uchodźców, później w Stanach Zjednoczonych, a ostatecznie osiedlił się w Izraelu. Tam rozpoczął nowe życie, poświęcając się sztuce i edukacji. Był samoukiem – tworzył obrazy i kolaże inspirowane wojennymi przeżyciami. W jego twórczości często pojawiały się motywy muru, ognia i postaci bez twarzy – symbole utraty i pamięci. Jednocześnie Smuss aktywnie uczestniczył w programach edukacyjnych, występując w szkołach i ośrodkach pamięci. Uczył młodych, że historia Holokaustu nie jest tylko przeszłością, ale ostrzeżeniem.
Znaczenie świadka historii i ostatnie lata
W ostatnich dekadach życia Michael Smuss był uznawany za ostatniego żyjącego uczestnika powstania w getcie warszawskim. Jego świadectwa, składane w muzeach i podczas obchodów Jom HaSzoa, miały ogromne znaczenie edukacyjne. Występował w Niemczech, Polsce i Izraelu, mówiąc o odpowiedzialności, pamięci i godności. W 2025 roku został odznaczony Orderem Zasługi Republiki Federalnej Niemiec za działalność na rzecz pojednania między narodami. Zmarł 21 października 2025 roku w wieku 99 lat. Jego śmierć ogłoszono dwa dni później w izraelskich mediach. Odszedł ostatni bezpośredni świadek powstania w getcie warszawskim, pozostawiając po sobie niezwykle cenne świadectwo.
Źródła:
1. Stub, Zev. „82 Years After the Warsaw Ghetto Uprising, Its Last Living Fighter Bears Witness.” The Times of Israel, April 24, 2025.
https://www.timesofisrael.com/82-years-after-the-warsaw-ghetto-uprising-its-last-living-survivor-bears-witness/2. Shuchat, Raphael. „Warsaw Ghetto Uprising’s Last Survivor: Story of Michael Smuss.” The Jerusalem Post, April 12, 2025.
https://www.jpost.com/history/article-8497563. „Michael Smuss on Yom HaShoah 2024: Testimony from the Last Ghetto Fighter.” Stolpersteine München, May 13, 2024.
https://www.stolpersteine-muenchen.de/2024/05/13/michael-smuss-on-yom-hashoa-2024-testimony-from-the-last-ghetto-fighter/4. „Warsaw Uprising’s Last Survivor.” School for Basic Jewish Studies (Bar-Ilan University Yesod), April 22, 2025.
https://yesod.biu.ac.il/en/node/27735. „Michael Smuss, who fought Nazis with Molotov cocktails during the Warsaw Ghetto Uprising, dies at 99.” Associated Press, October 23, 2025.
https://apnews.com/article/ed21266330a8d526121c26881d935840